Παραδοσιακά οι αγρότες έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της καινοτομίας μιας και τους διακατέχει η ικανότητα να βρίσκουν και να υιοθετούν τεχνικές και οικονομικές λύσεις στα προβλήματά τους. Για να συνεχιστεί όμως αυτός ο πρωταγωνιστικός ρόλος και να μεγιστοποιηθούν τα αποτελέσματα της καινοτομίας για την κοινωνία, κρίνεται απαραίτητη η «καλλιέργεια» ευνοϊκών γι’ αυτούς συνθηκών αλλά και η συστηματική τους οργάνωση. Κι αυτό γιατί η οργανωμένη δράση αφενός προωθεί τον εσωτερικό διάλογο αφετέρου αποτελεί τον κεντρικό φορέα που χειρίζεται τις διαπραγματεύσεις με τις αγροτικές και επαρχιακές κοινότητες.
Η γεωργία της Μεσογείου και η μέχρι τώρα καινοτομική της δραστηριότητα
Σήμερα λόγω των πιέσεων που ασκούνται στη γεωργία της Μεσογείου και λόγω της φαινόμενου της δυαδικότητάς της (με τις μισές εκμεταλλεύσεις να βρίσκονται σε ανάπτυξη και τις υπόλοιπες μισές να χρίζουν ενίσχυσης) αρκετοί τοπικοί παραγωγοί «αναγκάζονται» να καινοτομούν συνεχώς, πράγμα όμως που πολλές φορές τους οδηγεί στο να ανταποκρίνονται σε κίνητρα με αρνητικό τελικά αντίκτυπο. Σε τέτοιες αρνητικές προκλήσεις στρέφονται οι παραγωγοί ,για παράδειγμα, όταν παράγουν περισσότερο από συγκεκριμένες κατηγορίες δημιουργώντας ανισότητες στη διάθεση τροφίμων, ή όταν υιοθετούν πρακτικές απλά και μόνο λόγω του έντονου ανταγωνισμού από τους εισαγωγείς τροφίμων.
Παρόλο όμως που οι γειτονικές στη Μεσόγειο χώρες, και κυρίως οι χώρες της Ευρώπης, σημειώνουν πρόοδο στην καινοτομική ανάπτυξη και υιοθέτηση ,και παρόλο που το αντικείμενο πολλών ερευνών αφορά τους αγρότες (προσαρμογή της γεωργίας στην κλιματική αλλαγή, αειφόρος διαχείριση των υδάτων, ποιότητα, ιχνηλασιμότητα και ασφάλεια των τροφίμων) οι μικροί παραγωγοί και γενικά ο αγροτικός κόσμος , και ιδιαίτερα της νότιας Μεσογείου, συχνά δεν βρίσκουν πρόσβαση στις κατακτήσεις της καινοτομίας.
Αντίθετα όμως, οι αγροτικές κοινωνικές τάξεις που έχουν ευκολότερη πρόσβαση σε τέτοιες γνώσεις είναι πιο πιθανό να ωθούνται στην καινοτομία , δεδομένου πως ανταποκρινόμενοι σε ελκυστικά κίνητρα επωφελούνται και από την εκμετάλλευση ευκαιριών που προσφέρει το ίδιο το περιβάλλον και οι αλλαγές που συντελούνται σε αυτό. Τέτοιες αλλαγές μπορούν να θεωρηθούν οι νέες διέξοδοι για τη συντήρηση οικονομικά βιώσιμων καλλιεργειών, η ενίσχυση των σχέσεων συνεργασίας στην πρωτογενή παραγωγή, οι νέες βιοτεχνολογίες κ.ά.
Απαραίτητα προϋπόθεση για τον εκσυγχρονισμό της γεωργίας η οργανωμένη δραστηριότητα των αγροτών
Πολυεπίπεδη η συμβολή των αγροτικών συνεταιρισμών στη διάδοση της καινοτομικής δραστηριότητας
Όσο όμως και να αναπτυχθεί η καινοτομική δραστηριότητα για να επιτευχθεί ο εκσυγχρονισμός της γεωργίας κρίνεται αναγκαία η συμμετοχή των αγροτών και των οργανώσεών τους- λόγω του κεντρικού ρόλου που διαδραματίζουν ούτως ή άλλως στον τομέα της καινοτομίας-. Οι οργανώσεις των αγροτών άλλωστε ανήκουν στο κοινωνικό κεφάλαιο, το οποίο είναι ο φορέας της αλλαγής• μιας αλλαγής όμως που δεν περιορίζεται μόνο στον τεχνικό ή τον οικονομικό τομέα.
Και λαμβάνοντας υπόψη πως οι αλυσίδες αγροτικών προϊόντων και τροφίμων θεωρούνται ως οι κατεξοχήν δέκτες πιθανών αλλαγών, προς αυτή την κατεύθυνση –της καινοτομίας- θα μπορούσαν να συνεισφέρουν σε διάφορα επίπεδα οι συνεταιρισμοί, όπως και άλλες μορφές οργανώσεων. Έτσι, σε τοπικό επίπεδο οι οργανώσεις παραγωγών μπορούν, για παράδειγμα, να παρέχουν καινοτόμες λύσεις όσον αφορά τη συλλογική διαχείριση της παραγωγής ή την εκμετάλλευση των τοπικών πόρων. Σε παγκόσμιο επίπεδο από την άλλη, οι οργανώσεις ερχόμενες σε διαπραγμάτευση με τις κυβερνήσεις για νέες εμπορικές συμφωνίες και με τις βιομηχανίες για δίκαιες συμβάσεις μπορούν να δημιουργήσουν ένα περιβάλλον πρόσφορο στην καινοτομία. Και σε ενδιάμεσο επίπεδο όμως οι οργανώσεις αυτές μπορούν να διαδραματίσουν δυναμικό ρόλο είτε εφαρμόζοντας συστήματα πιστοποίησης και παροχής υπηρεσιών είτε ασκώντας πιέσεις σε διάφορους φορείς ή και σχηματίζοντας συνεταιρικές σχέσεις και συμμαχίες.
Καινοτομική δυσπραγία χαρακτηρίζει και τις αγροτικές οργανώσεις λόγω έλλειψης πρόσβασης στις απαραίτητες γνώσεις και υπηρεσίες
Τα συμπεράσματα από τη δράση πολλών συνεταιρισμών της Μεσογείου το χρονικό διάστημα από το 2007 έως και τις αρχές του 2010 δείχνουν το πρόβλημα της πρόσβασης σε βασικές υπηρεσίες -όπως είναι η εκπαίδευση, οι διαδικασίες επέκτασης και η έρευνα- να αποτελεί το βασικό εμπόδιο που αντιμετωπίζουν οι αγροτικές οργανώσεις (ιδιαίτερα των χωρών της νότιας και ανατολικής Μεσογείου) αναφορικά με την υιοθέτηση καινοτομιών- μη λαμβάνοντας πάντα υπόψη τον παράγοντα της έλλειψης οικονομικών πόρων. Όπως υποστηρίζει άλλωστε και ο Elloumi , το πρόβλημα της πραγματικής συμμετοχής των παραγωγών στη διαχείριση της αγροτικής ανάπτυξης εξακολουθεί να περιγράφεται σε όρους δομών, μέσων και προνομίων.
Γενικότερα , ωστόσο, κάποιος μπορεί να αμφισβητήσει το όλο σύστημα δημιουργίας και διάδοσης της καινοτομίας, το προβάδισμα της οποίας έχει πάρει ο Βορράς τοποθετώντας και τη γεωργία ανάμεσα στους κλάδους που υιοθετούν καινοτόμες πρακτικές. Στον αντίποδα όμως βρίσκεται η νότια Μεσόγειος, στην οποία η καινοτομία εξακολουθεί να είναι ως επί το πλείστον ανύπαρκτη. Με αυτό το σκεπτικό γίνεται απαραίτητη η σύναψη πολλών μορφών συνεργασίας που θα συνδυάζουν την τεχνογνωσία και τη χρηματοδότηση-ενίσχυση , πέρα από τις λίγες πρωτοβουλίες διεπιχειρησιακών συνεργασιών (σε Βορρά και Νότο) ή των δημόσιων και ιδιωτικών συμπράξεων που έχουν δει το φως της ημέρας στο Νότο.
Στο Μαρόκο, για παράδειγμα, στα πλαίσια του προγράμματος «Green Morocco Plan» έχουν εφαρμοστεί πολλά διαφορετικά καινοτόμα προγράμματα χρηματοδότησης από τις τράπεζες ανάλογα με την κατηγορία της γεωργικής επιχείρησης ( κατά πόσο δηλαδή πρόκειται για γεωργικές εκμεταλλεύσεις ή εξαγωγέα τροφίμων), γεγονός που τελικά μπορεί να επωφελήσει τις αγροτικές οργανώσεις που επιθυμούν να «αναβαθμιστούν» εφαρμόζοντας προγράμματα εκσυγχρονισμού.
Το πρόγραμμα «farmer-to-farmer» καινοτομεί στη διάδοση της καινοτομίας
Για να αντιμετωπιστούν, λοιπόν, αυτές οι ελλείψεις και υστερήσεις των αγροτών, και για να επωφεληθούν οι ίδιοι από τις δυνατότητες των οργανώσεων στην εύρεση και διάδοση καινοτομιών έχουν υλοποιηθεί τα τελευταία χρόνια στο Βορρά προγράμματα στήριξης και παροχής συμβουλών στους αγρότες από άλλους αγρότες (προγράμματα «farmer-to-farmer»), στα πλαίσια συνεργατικών προσπαθειών για την παγκόσμια ανάπτυξη.
Μάλιστα, οι αγροτικοί οργανισμοί της Ευρώπης φαίνεται να κάνουν χρήση τέτοιων προγραμμάτων «και με το παραπάνω», αφού συχνά φιλοξενούν ειδικούς (είτε παραγωγούς είτε συμβούλους) από αγροτικές οργανώσεις άλλων χωρών για να προτείνουν λύσεις στους συναδέλφους τους. Η ιδέα βασίζεται στο γεγονός πως οι οργανώσεις αυτές δομούνται σε διάφορα επίπεδα. Η επικοινωνία έτσι μεταξύ «ομοειδών» επιπέδων επιτρέπει την ανταλλαγή πληροφοριών και τεχνογνωσίας για τις διάφορες τεχνολογίες, τις αγορές και κάθε άλλου είδους εμπειρία μπορεί να κατέχουν. Ουσιαστικά δηλαδή η πολυεπίπεδη αυτή διάταξη των οργανώσεων βοηθάει τη διάδοση καινοτομιών.
Πιο συγκεκριμένα, οι αδύναμες οργανώσεις επωφελούνται από την περιγραφή των εμπειριών των ισχυρών μέσω μιας ιδιάζουσας μορφής κοινωνικής μαθητείας. Και φαίνεται πως μάλλον αυτή η «κοινωνία» εμπειριών θα μπορούσε να εμπνεύσει τους αγρότες της νότιας Μεσογείου, της οποίας οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις χαρακτηρίζονται από εξαιρετική ασυμμετρία μεταξύ των μεγάλων γεωργικών μονάδων που έχουν καθιερωθεί στις αγορές και των επισφαλών μικρών αγροτών (δυαδικότητα Μεσογείου).
Σύμφωνα με τους Blokland και Gouët, οι οργανώσεις παραγωγών αποτελούν ένα αποτελεσματικό μέσο επικοινωνίας και πληροφόρησης λόγω του κοινωνικού τους δικτύου και των πολλών δεσμών που καλλιεργούνται σε διάφορα επίπεδα μεταξύ των μελών τους, τα οποία συμμετέχουν σε συλλόγους, αντιπροσωπείες, οργανώσεις κλπ. Και η διάδοση των καινοτομιών θα μπορούσε να επωφεληθεί από την ύπαρξη των αγροτικών οργανώσεων, οι οποίες σαν άλλες ιδιωτικές επιχειρήσεις παρέχουν στους αγρότες καινοτομικές τεχνολογίες που ανταποκρίνονται στις εκάστοτε ανάγκες τους.
Η νέα τάξη πραγμάτων με παραγωγούς, οργανώσεις και συνεργατικά προγράμματα επί ποδός
Ο ρόλος του παραγωγού καλείται να γίνει συνεργατικός
Αυτή η μορφή συνεργασίας, με την απλή ανταλλαγή γνώσεων για τη γεωργία , έχει αποδειχθεί πιο αποτελεσματική συγκριτικά με άλλες μορφές στήριξης, όπως η επέκταση για παράδειγμα, οι οποίες συχνά κατακρίνονται για τη μονόπλευρη προσέγγισή τους και την από πάνω προς τα κάτω διαδικασία ενεργοποίησης των αλλαγών, αποκλείοντας δηλαδή τη συμμετοχή εμπλεκομένων από κατώτερα επίπεδα- και του ίδιου δηλαδή του παραγωγού πολλές φορές.
Και αν οι παράγοντες που προσδιορίζουν τη Γνώση στον τομέα της γεωργίας αφορούν την Εκπαίδευση, την Έρευνα και την Επέκταση, ο παραγωγός και οι οργανώσεις του –μέσω της διαδικασίας ανταλλαγής γνώσεων- αποτελούν πλέον κομβικό σημείο στη διαδικασία. Γενόμενοι δηλαδή ουσιαστικά συνεργάτες, και όχι απλά δικαιούχοι, η προσέγγιση γίνεται συμμετοχική απονέμοντας στους παραγωγούς ένα ηγετικό ρόλο στη διαδικασία της παραγωγής και την υιοθέτηση καινοτομιών.
Και άλλοι φορείς θα κληθούν «στο χορό»
Ενώ όμως οι «παραδοσιακές» πρακτικές συνδυάζουν τη συμμετοχή ερευνητών, εκπαιδευτικών, συμβούλων και αγροτών, ουκ ολίγες είναι οι μελέτες που έχουν αναδείξει την αξία ανάμειξης στη διαδικασία και άλλων φορέων. Η συμμετοχή επομένως φορέων, όπως είναι οι καταναλωτές, οι φορείς λήψης αποφάσεων, η βιομηχανία ή οποιαδήποτε άλλα ενδιαφερόμενα μέρη, σύμφωνα με τις μελέτες αυτές μεγιστοποιούν τον «απόηχο» των καινοτομιών και γενικότερα διευκολύνουν τη βελτιστοποίηση των αποτελεσμάτων.
Οι ενδεχόμενες κατακτήσεις μιας αγροτικής οργάνωσης και η καινοτομική δραστηριότητα
Και με αυτό το σκεπτικό τέτοιου είδους πρακτικές θα μπορούσαν να αποτελέσουν την απάντηση στις προκλήσεις του κλάδου της γεωργίας και των τροφίμων στη Μεσόγειο υπό το σκήπτρο πάντα μιας καλά οργανωμένης αγροτικής κοινότητας. Κι αυτό γιατί οι συνεταιριστικές οργανώσεις έχοντας διασυνδέσεις σε όλα τα επίπεδα των εμπλεκομένων στην παραγωγική, εφοδιαστική και αγοραστική διαδικασία, και διαθέτοντας τη δύναμη ακόμη και να δημιουργήσουν νέους φορείς σε αυτά τα επίπεδα, θα μπορούσαν να επικοινωνήσουν στον τελικό καταναλωτή διατροφικά στοιχεία συμβάλλοντας έτσι αποτελεσματικά στη διάδοση πολιτικών υγιεινής και διατροφής που προωθούν τη μεσογειακή διατροφή.
Θα μπορούσαν επίσης να κατευθύνουν τη ζήτηση για υψηλής ποιότητας παραδοσιακά προϊόντα ή, εναλλακτικά, να κατευθύνουν τους παραγωγούς να προσαρμόσουν την παραγωγή τους στις προσδοκίες των καταναλωτών όσον αφορά την ποιότητα, την ιχνηλασιμότητα ή διατροφική αξία, την υγεία, τη γεύση και τις ιδιότητες του περιβάλλοντος υπό το οποίο καλλιεργούνται τα προϊόντα.
Και επιπλέον οι παραγωγοί θα μπορούσαν , μέσω των οργανώσεων που τους εκπροσωπούν, να επηρεάσουν τις οδηγίες που εκδίδουν τα αρμόδια ιδρύματα για τα διατροφικά και θρεπτικά στοιχεία στην προπαρασκευαστική φάση των τροφίμων, καθώς και τις σχετικές κυβερνητικές ρυθμίσεις, με σκοπό την προώθηση των τοπικών και εθνικών αγροτικών προϊόντων τους.
Η Μεσόγειος υστερεί στα συνεργατικά προγράμματα
Δυστυχώς όμως σε μια εποχή που τα συνεργατικά προγράμματα διεπαφής (προγράμματα «farmer-to-farmer») απογειώνονται σε πολλές χώρες και περιοχές , με την υποστήριξη μάλιστα ευρωπαϊκών αγροτικών οργανισμών (Agriterra, Trias, Fert και AFDI), η Μεσόγειος μένει και πάλι πίσω στην υιοθέτηση τέτοιων πρακτικών με πολύ λίγες οργανώσεις της να υλοποιούν τέτοιες ανταλλαγές.
Έτσι ,λοιπόν, στο χρονικό διάστημα από το 2007 έως το 2010 η Μεσόγειος, και κυρίως το νότιο τμήμα της, επωφελήθηκε μόνο μέσα από ελάχιστες συνεργατικές δράσεις, οι οποίες διενεργήθηκαν στα πλαίσια του προγράμματος «Farmers Fighting Poverty», το οποίο έχει χρηματοδοτήσει πολλές ανάλογες δράσεις ανά τις ηπείρους, με την υποσαχάρια Αφρική να αποτελεί το βασικό «έδαφος» και προορισμό του προγράμματος.
Αυτή η αδράνεια υποδεικνύει την αναγκαιότητα διαμόρφωσης πολιτικής βούλησης για τη τόνωση της συνεργασίας. Προς το παρόν όμως, και παρά τις επανειλημμένες προειδοποιήσεις της επιστημονικής κοινότητας σχετικά με τις προκλήσεις της γεωργίας της Μεσογείου και την αναγκαιότητα ενεργοποίησής της, δεν πληρούνται οι προϋποθέσεις για την ανάληψη δράσης που θα προωθεί την περιφερειακή ανάπτυξη.
Γεωργία με διατροφικό προσανατολισμό: η θεωρία του οικονομολόγου Prahalad
Όπως υποστηρίζει ο Ινδός οικονομολόγος C.K. Prahalad, πίσω από την πολυεπίπεδη δομή, βασικό χαρακτηριστικό των αγροτικών οργανώσεων δηλαδή, βρίσκονται οι οικονομικές και κοινωνικές προκλήσεις της βάσης μιας πυραμίδας, η οποία αποτελείται από τέσσερα δισεκατομμύρια ανθρώπων που ζουν με λιγότερα από 5 δολάρια τη μέρα. Το μέγεθος όμως αυτό αποτελεί τεράστιο μερίδιο αγοράς για τις μεγάλες εταιρίες ( όπως η Nestlé ή η Unilever), οι οποίες επιθυμούν να διαδώσουν τις καινοτομίες τους στους φτωχούς των αναδυόμενων χωρών.
Οι αγροτικές οργανώσεις, η καινοτομία και η διατροφική αξία
Κατόπιν μελέτης των αγροτικών πληθυσμών της Ινδίας και των μεθόδων τους για τη διάδοση καινοτομιών ο Prahalad υποστηρίζει στα έργα του πως οι αγρότες όντας τόσο επιτυχημένοι επιχειρηματίες όσο και απαιτητικοί καταναλωτές συμμετέχουν τελικά στη διάδοση γνώσεων και νέων τεχνολογιών. Και στηριζόμενες σε αυτή την ιδέα της επικοινώνησης της γνώσης, η οποία μάλιστα υιοθετείται και από τις μεγάλες πολυεθνικές εταιρίες, οι αγροτικές οργανώσεις γίνονται ισχυροί μηχανισμοί για τη διάδοση καινοτομιών λόγω κυρίως των διαφορετικών επιπέδων εκπροσώπησης (τοπική, εθνική, διεθνής) που τις χαρακτηρίζουν, αλλά και των επιμηκυμένων οικονομικών και κοινωνικών δικτύων.
Με στόχο τη βελτίωση της διατροφικής αξίας των αγροτικών προϊόντων, οι αγροτικές οργανώσεις συμβάλλουν –στα πλαίσια πάντα πολιτικών υγιεινής και διατροφής- στην ανάπτυξη και διάδοση στη γεωργία ενός προσανατολισμού προς την παραγωγή βελτιωμένων τροφίμων που εξασφαλίζουν διατροφικό όφελος στον καταναλωτή του. Μέσω των διασυνδέσεών τους με διάφορους φορείς (κυβέρνηση, οργανώσεις πολιτών, επιχειρήσεις, καταναλωτές), και υπό την προϋπόθεση πως έχουν ενταχθεί σε οργανωμένες αλυσίδες, μπορούν να επιφέρουν αλλαγές, όπως η υιοθέτηση πολυλειτουργικών συστημάτων παραγωγής που συμμορφώνονται με τις κοινωνικές προσδοκίες σχετικά με τη διατροφική αξία ή την υγεία, τη γεύση, την ιχνηλασιμότητα, ή τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο.
Ανάμειξη της κοινωνίας, αλλά και μελέτη της
Εάν η προσέγγιση του Prahalad υποστηρίζει πως οι ιδιωτικές επιχειρήσεις θα πρέπει να επενδύσουν στα κατάλληλα προϊόντα και υπηρεσίες, τότε βασικό είναι οι καταναλωτές, και η κοινωνία γενικότερα, να εμπλακούν περισσότερο στην παραγωγή και την εμπορία αυτών των προϊόντων και υπηρεσιών ούτως ώστε τα προϊόντα να ταιριάζουν περισσότερο στις ανάγκες τους.
Και στο ίδιο πνεύμα, η γεωργική παραγωγή μέσω καλά οργανωμένων αγροτικών οργανώσεων μπορεί να ανταποκριθεί στις προσδοκίες των καταναλωτών όσον αφορά τα τρόφιμα με την υιοθέτηση και διάδοση βελτιωμένων πρακτικών καλλιέργειας (π.χ. κτηνοτροφικές πρακτικές που βελτιώνουν το λιπιδαιμικό προφίλ του κρέατος, η τροποποίηση των μεθόδων καλλιέργειας για τα βιολογικά προϊόντα, παραγωγή προϊόντων που είναι πλουσιότερα σε φυτικές ίνες ή με λιγότερη ζάχαρη κλπ).
Η γνώση των καταναλωτικών αναγκών, συμπεριλαμβανομένης της ιδανικής καθημερινής διατροφικής ποσότητας ή η διαπίστωση των ελλείψεων σε τροφές λόγω των σύγχρονων διατροφικών μοντέλων και η μελέτη των συνεπειών αυτών των ελλείψεων, οδήγησαν τις αλυσίδες αγροτικών προϊόντων και τροφίμων να προτείνουν λύσεις για τη αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων.
Η παραγωγή «υγιεινών τροφών» ή «φαρμακοτροφίμων» είναι ένας από τους τρόπους που υιοθετήθηκε από τη βιομηχανία αγροτικών προϊόντων και τροφίμων, συνδέοντάς τη στενότερα τον κλάδο των φαρμακευτικών προϊόντων. Ωστόσο, οι πρακτικές αυτές κάνουν χρήση μιας πρώτης ύλης που μπορεί να αφαιρεθεί από το προϊόν , κι επομένως η προστιθέμενη αξία μπορεί να διαφύγει από τον τοπικό παραγωγό.
Η προώθηση στη γεωργία μιας κατεύθυνσης που προωθεί τη γνώση της θρεπτικής αξίας των τροφίμων στο στάδιο της παραγωγής μπορεί να ανατεθεί στην οργανωμένη δραστηριότητα, σαν αποτέλεσμα αυτό έχει την ενθάρρυνση ανάπτυξης πιο ισορροπημένων σχέσεων στις εν λόγω αλυσίδες.
Της
Hiba El Dahr
Συνεργάτη-Ερευνήτριας του Διεθνούς Κέντρου Ανώτερων Μεσογειακών
Αγρονομικών Σπουδών (CIHEAM)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου